Büyükten küçüğe ekran bağımlılığı

Ç

evremizi kuşatan ekranlara ne denli bağımlı olduğumuzun ne kadar farkındayız? Televizyon, telefon, tablet, bilgisayar farketmez, o ekranı açmayınca sıkılmış, eksik, tedirgin hissediyor hatta öfkeleniyoruz? Kimi işkolik, kimi sosyal medyadan gelen mesaj ve mail bildirimlerini, alışveriş listelerini anlık takip edip son dakika haberlerini kaçırmıyor. Kimileri dizi ve filmlerde, oyunlarda saatlerini tüketiyor.
(bkz: Yeşilay Teknoloji bağımlılığı)

Aşırı ekran kullanımı, 2019 itibariyle Dünya Sağlık Örgütü (WHO) Uluslararası Hastalık Sınıflandırmasına (ICD-11) bağımlılık kontenjanından girmiş bulunuyor: Oyun oynama bozukluğu. Aşırı oyun oynama nikotin gibi madde bağımlılığına benzer şekilde beyinde ödül sistemini etkileyerek şiddetli bir istek ile karakterize anormal beyin aktivitesi oluşturup bağımlılık yapıyor. Ekran kullanımının kontrolsüz, aşırı, takıntılı olması, ekrana ulaşamadığı durumda ruh halinde bozuluk ve kişisel, ailevi, sosyal, eğitimsel, mesleki veya diğer önemli işlevsellik alanlarında belirgin bozukluğa neden olacak kadar şiddetli olması ile teşhis konuyor.

Çocuklarda sorunlu medya kullanımı ve ekran bağımlılığı ile ilgili 291 ebeyven ile gerçekleştirilen araştırmada kullanılan bir formun Türkçe versiyonu ile yapılan bir çalışmada ekran kullanımının 324 çocuk üzerindeki en belirgin etkisi medya araçlarını kullanamadığında mutsuz olması olarak belirtiliyor.

Öfke krizi, odaklanma problemi yaşayan birçok çocuğun yanlışlıkla davranış eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) yada bipolar bozukluk gibi tanılar alıp fakat tedaviye yanıt vermediğini söyleyen bir psikiyatrist, elektronik ekran sendromu (ESS) olarak bilinen bu durumun ekrana aşırı maruz kalan çocuklarda aşırı uyarılmaya, hormonal sistemde dengesizliğe, uyumsuzluk, uyku sorunları, depresyon, kaygı - anksiyete ve sinirliliğe neden olduğunu, 500’ü aşkın çocukta uygulanan 3-4 haftalık elektronik oruç sonrası bu problemli davranışlarda düzelme görüldüğünü söylüyor.
(bkz: Steve Jobs Çocuklarına Neden İpad Vermemişti? ,  Victoria L. Dunckley Çocuğunuzun beynini resetleyin )  

Ekrana aşırı maruziyet ilk bakışta bireysel bir sorun gibi algılanabilir. Fakat çevrenin, özellikle aile ve okulun payı var. Üstüne 2020'de başlayan pandemi sürecinde dışarı çıkma yasakları, insanların yalnızca dışarıda aktif vakit geçirmesini etkilemedi, aynı zamanda okul-iş amaçlı açılan ekranda eğlenceye ayrılan süre de katlanarak arttı. Bir çalışmada 2.000 kişiden yalnızca %12'si ekran başında geçirilen sürenin öğrenmeye harcandığını, çoğunlukla eğlence aracı olarak kullanıldığını söylüyor. COVID-19'dan sonra dışarı çıkma yasağıyla birlikte artan ekran süresini azaltmak için tekrar dışarı çıkmak, aktif hareket gerekiyor.
(bkz: UNICEF Ekran bağımlılıkları ve sorumlu dijital kullanım kılavuzu)

Aile, ebeveyn ve çocuk ilişkisine odaklanan yakın dönem çalışmalara göre, anne babanın ekran kullanımı çocuklarda dijital ekran ve internet kullanımını ve bağımlılığını etkiliyor. Buna göre çocukların televizyon, bilgisayar, akıllı telefon ve tablet başında geçirdikleri süre, ebeveynlerinin ekran süresi ile oldukça ilişkiliyken, annenin akıllı telefon bağımlılığı gençlerde akıllı telefon bağımlılığının önemli ölçüde belirleyicisi oldu. Ekran başındaki büyüklerin yanındaki çocuklar, küçük yaşlardan gözlem ve taklit yoluyla ekran alışkanlığı edinme, ekran süresinde kontrolü kaybedip bağımlılığa dönüştürme açısından yüksek risk taşıdığı bildirildi. Olumsuz ebeveynliğin dijital ekran bağımlılığı riskini artırdığı, duygusal, davranışsal ve akademik zorluklara neden olduğu belirtildi.

Çocuklar çoğunlukla yetişkinlerin davranışlarını kopyalayarak öğrendiği bilinirken çocukların yanındaki yetişkinlerin çoğunluysa çocuğu yerine cep telefonuyla ilgilenir. Bu çocuklardan biri olan 4 yaşındaki bir kız çocuğu kendisinin sıkıcı olduğunu hissettiğini çünkü babasının kayak yaparken bile her mesaja, her çağrıya her zaman cevap verdiğini söyleyerek babasının cihazına "aptal telefon" adını verdi. Bir grup çocuk doktoru fast food restoranlarında 55 ebeveyn ve çocuk grubunu gözlemlediğinde, neredeyse her iki yetişkinden birisinin hemen cep telefonunu çıkarıp yemek sırasında kullandığını fark etti. Çoğu zaman çocuklardan çok onlara ilgi gösteriyorlardı. Araştırmacılar ayrıca, ebeveynler cihazlarıyla meşgul olduklarında çocukların, ebeveynlerinin dikkatini çekmek amacıyla yaramazlık yapma olasılıklarının daha yüksek olduğunu buldu.

Çocuk ekran baımlılığı nedeni ebeveynin sadece ekran kullanım süresiyle değil, psikolojik sağlığıyla da ilişkilendiriliyor. Aşırı panik, kaygılı ebeveynler çocukların ekran bağımlılığını tetikleyebiliyor. Nitekim ekran bağımlısı katılımcılarla gerçekleştirilen bir deneyde telefondan ayrı tutulan kişiler vakit geçirmede zorluk yaşadı, fizyolojik kaygı düzeyi ciddi oranda yükseldi. Kaygı, depresyon, içe kapanma gibi ebeveynde görülen psikolojik sorunlar küçüklerin ekran karşısında video izleme, oyun oynama sıklığıyla ilişkiliydi. Çalışmaya göre bu duruma neden, anne baba psikolojik durumuyla boğuşurken çocuğun gelişimini yeterince takip edememesi ve gereksiz ekran süresi yerine iyi bir seçenek sunamamasıydı.

Aile içi iletişimin zayıflığı ekran süresi bağımlılığını şiddetlendirebiliyor. Yüz yüze iletişim yetersizliğinde aile bağları, memnuniyet ve psikolojik tatmini azalan çocuklar ihmal edilmiş ve güvensiz hissedebilir ve bu boşluğu ekranda geçirerek doldurmaya yönelebilir.

Hızlı tempolu şiddet temalı uygunsuz içerik, karanlıkta kullanım, medya türü ve cihaz sayısı ekran süresinin kişi üzerindeki etkisini artırıyor. Çalışmalarda bu tür ekran kullanımları depresif, içine kapanık davranışlara ek olarak kötü uyku, zayıf kısa uyku, yüksek tansiyon, hareketsizliğe bağlı kalp damar hastalıkları, görme problemleri, beyin yapısında bozulma, beyaz ve gri madde miktarında değişimlerle ilişkiliydi.

Uyku, ekran süresi ve fiziksel aktivite düzeylerinin görsel uyaranlara tepki ile ilişkisini inceleyen bir çalışmada, 2.5 yıl boyunca okulda her sabah 4.482 ilkokul çocuğunun buton aracılığıyla uyaranlara tepkisi kaydedildi. Yap/yapma görevi denilen bu deneyde belirli kurala göre butona basılması gerekti. 2.5 yılın sonunda çocukların tepkide gecikme, hatalı tepki verme oranı uyku, ekran süresi, fiziksel aktivite düzeyleri ile ilişkili bulundu.

Bir çalışmaya göre uzun süreli ekran kullanımı beyin korteksinde incelmeye neden olup dil, düşünme becerilerini azalttı. Beyin MR görüntülenmesi yapılan internet bağımlısı gençlerin planlama, empati ve dürtü kontrolü gibi kritik süreçlerde rol oynayan gri madde küçüldü. İnternette aşırı süre oyun oynayan çocuklarda orbitofrontal gri madde hacmi daha düşüktü.

Aşırı ekran kullanımının tüm olumsuz etkilerine karşı amaca yönelik, uygun, kontrollü ekran kullanımı olumlu gelişmeler sağlayabilir. Nitekim bir video oyunu ile yapılan çalışmada uzamsal yön algılama, stratejik planlama, çalışma belleği ve motor performansı için çok önemli olan prefrontal beyin bölgelerindeki gri maddede artış görüldü.

Sonuçta içinde olduğumuz teknoloji çağında iş ve etkinlikler çoğunlukla dijital ekran tabanlı sistemlerde gerçekleşirken ekran kullanımı kaçınılmaz. Böyle bir çağda belirli yaştan sonra ekran karşıtlığından ziyade kontrolsüz ve kötüye kullanımı engellemek, kontrollü iyi ekran etkileşimi kurmak gerekir.

Teknolojiyi doğru kullanımda büyüklerin önce kendi durumlarını düzeltip iyi örnek olması, ekran süresinde çocuklarla birlikte bulunarak - örneğin izlediği içerikte olup bitenler hakkında sorarak - etkileşimli olmaları, gereksiz ekran kullanımına fiziksel, zihinsel becerileri geliştirip aktif olacakları alternatif bulmaları, çocuğun gelişimini takip etmeleri - öğrenme yada eğlence amaçlı hangi şekilde olursa olsun - ekrana bağımlı hâle gelmeyi önlemek için yardımcı olabilir.

Ekran süresinde boş eğlence programlarındansa zeka geliştirmeye yönelik, etkileşimli, eğitici uygulama ve oyunlar, resim çizme, animasyon hikaye anlatamı, harita kullanımı, uçuş simülatörü, bulmaca, uygun belgeseller, canlı akvaryum ve çiftlik web kameraları, Susam Sokağı benzeri eğitici içerikler seçilmesi bilişsel, sosyal davranışları olumlu etkileyebilir.

Keşif ve deneyler her yaştan insanın merakını ve bilgi düzeyini artırabilir. Amaca yönelik, uygun, kontrollü ve aktif ekran iletişimi ile dil gelişimi, yabancı dil öğrenimi, dünyayı anlama, soyut düşünme, akıl yürütme, bilgiyi değerlendirme, planlama, problem çözme becerisini geliştirebilir.

Kaynaklar ve İleri Okuma:

WHO. ICD-11 for Mortality and Morbidity Statistics. (Version : 01/2023)

UNICEF Global Development Commons. Guide to screen addictions and responsible digital use. (2020)

Dunckley V. Reset Your Child's Brain: A Four Week Plan to End Meltdowns, Raise Grades and Boost Social Skills by Reversing the Effects of Electronic Screen Time. New World Library 2015. ISBN: 9781608682843

Lozano-Blasco R, Latorre-Martínez M, Cortés-Pascual A. Screen addicts: A meta-analysis of internet addiction in adolescence. Children and Youth Services Review. 2022 Apr 1;135:106373.

Dunckley V.L. Electronic Screen Syndrome: Prevention and Treatment. Internet Addiction in Children and Adolescents Risk Factors, Assessment, and Treatment. 2017. ISBN:978-0-8261-3372-4, 978-0-8261-3373-1. DOI: 10.1891/9780826133731.0012

Li H, Luo W, He H. Association of Parental Screen Addiction with Young Children’s Screen Addiction: A Chain-Mediating Model. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2022; 19(19):12788. https://doi.org/10.3390/ijerph191912788

Pulkki-Råback L, Barnes JD, Elovainio M, Hakulinen C, Sourander A, Tremblay MS, Guerrero MD. Parental psychological problems were associated with higher screen time and the use of mature-rated media in children. Acta Paediatr. 2022 Apr;111(4):825-833. doi: 10.1111/apa.16253. Epub 2022 Jan 31. PMID: 35023210; PMCID: PMC9306600.

Domoff SE, Harrison K, Gearhardt AN, Gentile DA, Lumeng JC, Miller AL. Development and Validation of the Problematic Media Use Measure: A Parent Report Measure of Screen Media "Addiction" in Children. Psychol Pop Media Cult. 2019 Jan;8(1):2-11. doi: 10.1037/ppm0000163. Epub 2017 Nov 16. PMID: 30873299; PMCID: PMC6411079

Kwon M, Kim DJ, Cho H, Yang S. The smartphone addiction scale: development and validation of a short version for adolescents. PloS one. 2013 Dec 31;8(12):e83558

Lissak G. Adverse physiological and psychological effects of screen time on children and adolescents: Literature review and case study. Environ Res. 2018 Jul;164:149-157. doi: 10.1016/j.envres.2018.01.015. Epub 2018 Feb 27. PMID: 29499467.

Domoff SE, Harrison K, Gearhardt AN, Gentile DA, Lumeng JC, Miller AL. Development and Validation of the Problematic Media Use Measure: A Parent Report Measure of Screen Media "Addiction" in Children. Psychol Pop Media Cult. 2019 Jan;8(1):2-11. doi: 10.1037/ppm0000163. Epub 2017 Nov 16. PMID: 30873299; PMCID: PMC6411079.

Furuncu C, Öztürk E. (2020). Problemli Medya Kullanım Ölçeği Türkçe formunun geçerlik güvenirlik çalışması: Çocuklarda ekran bağımlılığı ölçeği ebeveyn formu. Erken Çocukluk Çalışmaları Dergisi, 4(3), 535–566. https://doi.org/10.24130/eccd-jecs.1967202043237

Vijakkhana N, Wilaisakditipakorn T, Ruedeekhajorn K, Pruksananonda C, Chonchaiya W. Evening media exposure reduces night-time sleep. Acta Paediatr. 2015 Mar;104(3):306-12. doi: 10.1111/apa.12904. Epub 2015 Jan 29. PMID: 25521612.

Zhou F, Montag C, Sariyska R, Lachmann B, Reuter M, Weber B, Trautner P, Kendrick KM, Markett S, Becker B. Orbitofrontal gray matter deficits as marker of Internet gaming disorder: converging evidence from a cross-sectional and prospective longitudinal design. Addict Biol. 2019 Jan;24(1):100-109. doi: 10.1111/adb.12570. Epub 2017 Oct 23. PMID: 29057579.

Lin F, Zhou Y, Du Y, Qin L, Zhao Z, Xu J, Lei H. Abnormal white matter integrity in adolescents with internet addiction disorder: a tract-based spatial statistics study. PLoS One. 2012;7(1):e30253. doi: 10.1371/journal.pone.0030253. Epub 2012 Jan 11. PMID: 22253926; PMCID: PMC3256221.

Pulkki-Råback L, Barnes JD, Elovainio M, Hakulinen C, Sourander A, Tremblay MS, Guerrero MD. Parental psychological problems were associated with higher screen time and the use of mature-rated media in children. Acta Paediatr. 2022 Apr;111(4):825-833. doi: 10.1111/apa.16253. Epub 2022 Jan 31. PMID: 35023210; PMCID: PMC9306600.

Rao SR, Saraf PH, Adarkar SA, Inamdar GS, Mhatre PP, Gupta VC, Ambike AA, Dedhia KT, Raul SK. Knowledge and attitudes of parents, teachers, and doctors regarding screen overuse and its addiction in children, adolescents, and young adults: A survey focusing towards possible solutions. Ann Indian Psychiatry [serial online 2023] 2022; 6:332-8. Available from: https://www.anip.co.in/text.asp?2022/6/4/332/368776

Shutzman B, Gershy N. Children's excessive digital media use, mental health problems and the protective role of parenting during COVID-19. Comput Human Behav. 2023 Feb;139:107559. doi: 10.1016/j.chb.2022.107559. Epub 2022 Nov 11. PMID: 36405875; PMCID: PMC9650221.

Marciano L, Camerini AL, Morese R. The developing brain in the digital era: a scoping review of structural and functional correlates of screen time in adolescence. Frontiers in psychology. 2021 Aug 27;12:671817.

Shikano A, Noi S. Go/no-go task performance of Japanese children: Differences by sex, grade, and lifestyle habits. Front Public Health. 2022 Aug 22;10:883532. doi: 10.3389/fpubh.2022.883532. PMID: 36072382; PMCID: PMC9441813.

Han X, Wei L, Sun Y, Hu Y, Wang Y, Ding W, Wang Z, Jiang W, Wang H, Zhou Y. MRI-Based Radiomic Machine-Learning Model May Accurately Distinguish between Subjects with Internet Gaming Disorder and Healthy Controls. Brain Sci. 2021 Dec 29;12(1):44. doi: 10.3390/brainsci12010044. PMID: 35053787; PMCID: PMC8774247.

von Deneen KM, Hussain H, Waheed J, Xinwen W, Yu D, Yuan K. Comparison of frontostriatal circuits in adolescent nicotine addiction and internet gaming disorder. J Behav Addict. 2022 Jan 19;11(1):26-39. doi: 10.1556/2006.2021.00086. PMID: 35049521; PMCID: PMC9109629.

Zheng YB, Dong HH, Wang M, Zhou W, Lin X, Dong GH. Similarities and differences between internet gaming disorder and tobacco use disorder: A large-scale network study. Addict Biol. 2022 Mar;27(2):e13119. doi: 10.1111/adb.13119. Epub 2021 Dec 16. PMID: 34913220.

Zhang J, Chen S, Jiang Q, Dong H, Zhao Z, Du X, Dong GH. Disturbed craving regulation to gaming cues in internet gaming disorder: Implications for uncontrolled gaming behaviors. J Psychiatr Res. 2021 Aug;140:250-259. doi: 10.1016/j.jpsychires.2021.05.051. Epub 2021 Jun 1. PMID: 34119910.

Mares, M.-L., & Pan, Z. (2013). Effects of Sesame Street : A meta-analysis of children's learning in 15 countries. Journal of Applied Developmental Psychology, 34(3), 140–151. https://doi.org/10.1016/j.appdev.2013.01.001

Kühn, S., Gleich, T., Lorenz, R. et al. Playing Super Mario induces structural brain plasticity: gray matter changes resulting from training with a commercial video game. Mol Psychiatry 19, 265–271 (2014). https://doi.org/10.1038/mp.2013.120

Brody J.E. ¿Cómo reducir el tiempo de los niños con las pantallas? El primer paso es de los papás. NYTimes 2015.

Uyarı Bu web sitesinin içeriği bilgilendirme amaçlıdır ve kişisel tıbbi tavsiye verme amacı taşımaz. Sağlığınızla ilgili tüm sorularınız için sağlık uzmanına başvurmalısınız.

Drawing Pad, Drops dil, Toontastic,Flow Free uzamsal zeka, kahoot!, SpellTower ingilizce, BrainPOP, DragonBox Algebra 5+, Stack the Countries,Monster Physics, Agnitus - Kişisel Öğrenme Programı, Cosmic Reactor Arithmetic matematik, Meteor Math matematik, Scratch Kodlama oyun, Scribblenauts,